Το δικαστήριο του Μίσιγκαν είχε κληθεί να αποφασίσει πάνω σε μια ασυνήθιστη όσο και δραματική υπόθεση.
Η Γκλένα Ντιούραμ κατηγορείτο ότι το 2015 είχε σκοτώσει πυροβολώντας τον σύζυγό της. Μοναδικός μάρτυρας του γεγονότος είχε υπάρξει ο γκρίζος αφρικανικός παπαγάλος του ζεύγους, ο οποίος επαναλάμβανε έκτοτε τακτικά τη φράση «μην πυροβολείς».
Ο εισαγγελέας της έδρας σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει τη φράση του παπαγάλου ως ενοχοποιητικό στοιχείο για την Ντιούραμ. Όμως η πρόταση απορρίφθηκε από το δικαστήριο. Απορρίφθηκε και το ενδεχόμενο να κληθεί το πουλί ως μάρτυρας! Οι ένορκοι αποφάσισαν για την ενοχή της Ντιούραμ, στηριζόμενοι σε περιστασιακές μαρτυρίες.
Παπαγαλίζοντας
Ο γκρίζος αφρικανικός παπαγάλος θεωρείται από τους πλέον ικανούς του είδους του στη μίμηση ομιλίας. Μερικά ωδικά πτηνά επίσης αναπαράγουν ήχους από άλλα είδη. Το πουλί λύρα της Αυστραλίας μιμείται και ήχους μηχανημάτων, όπως τον ήχο των αλυσοπρίονων των ξυλοκόπων του δάσους!
Οι λευκές φάλαινες μπελούγκα και τα δελφίνια μαθαίνουν επίσης να αναπαράγουν μερικές εκατοντάδες φωνητικούς ήχους κατά τη διάρκεια της ζωής τους.
Οι πίθηκοι δεν είναι καθόλου καλοί μιμητές ήχων! Παρά τις επίμονες προσπάθειες επιστημόνων από τη δεκαετία του 1940 να μεγαλώσουν νεαρούς χιμπατζήδες όπως τα παιδιά, ποτέ δεν κατάφεραν να τους μάθουν να μιλούν. Οι φωνητικοί ήχοι που από φυσικού τους παράγουν οι «κοντινοί μας συγγενείς» είναι περιορισμένοι και χρησιμοποιούνται σε στερεότυπες καταστάσεις, για να διεκδικήσουν την κυριαρχία τους ή να ειδοποιήσουν την ομάδα τους για απειλές[1] κ.ο.κ.
Tά είδη τα οποία έχουν την ικανότητα να αναπαράγουν ήχους είναι πολύ μακριά από μας στο εξελικτικό δένδρο[2]. Αλλά και οι ήχοι που εκβάλλουν ακόμη και τα πιο προικισμένα μιμητικά ζώα είναι περιορισμένοι, συγκρινόμενοι με την ποικιλία ήχων που μπορεί να παραγάγει η ανθρώπινη φωνή. Και φυσικά, για τα ζώα, η μίμηση της ομιλίας δεν είναι τίποτε παραπάνω από μίμηση ήχων χωρίς νόημα.
Οι εκπληκτικές φωνητικές ικανότητες του ανθρώπου και η γλώσσα
Ο άνθρωπος μπορεί να παραγάγει ή να μιμηθεί απεριόριστη ποικιλία ήχων: σφυρίγματα, επιφωνήματα, κραυγές, μελωδίες και προπαντός ομιλία. Ο άνθρωπος έχει τη μοναδική ικανότητα να δημιουργεί και να μιλάει γλώσσες.
Χρησιμοποιούμε την ομιλία κάθε στιγμή, χωρίς να συνειδητοποιούμε το πόσο περίπλοκες και εκλεπτυσμένες κινήσεις του λάρυγγα, των φωνητικών χορδών, των χειλιών, του στόματος και προπαντός της γλώσσας[3], μαζί με έλεγχο της αναπνοής, απαιτούνται για την αξιόπιστη προφορά των λέξεων. Η ομιλία είναι ίσως η πιο πολύπλοκη εργασία που εκτελεί ο άνθρωπος.
Υπάρχουν περί τις 7.000 διαφορετικές γλώσσες[4], και οι πιο γνωστές περιλαμβάνουν εκατοντάδες χιλιάδες λέξεις στο λεξικό τους, έτσι ώστε ο συνολικός αριθμός διακριτών λέξεων που χρησιμοποιεί η ανθρωπότητα να είναι τεράστιος. Αυτές εκτείνονται από μονοσύλλαβες μέχρι πολυσύλλαβες λέξεις και ο ομιλητής έχει τη δυνατότητα να δίνει ιδιαίτερο χρώμα, έμφαση και ένταση στη φωνή του για να τονίσει τα νοήματα η να εκφράσει συναισθήματα κ.ο.κ.
Αλλά δεν είναι τόσο η απεριόριστη ποικιλία λέξεων και προφοράς τους που κάνει την ομιλία του ανθρώπου μοναδικό γεγονός στη δημιουργία, όσο είναι το γεγονός ότι οι λέξεις εκφράζουν έννοιες, και ο συνδυασμός λέξεων σχηματίζει κείμενα με απεριόριστη ποικιλία ιδεών.
Εάν για τους παπαγάλους η μίμηση ήχων και λέξεων είναι «μηχανική» ικανότητα, που δίνει πιθανόν κάποια βιολογικά πλεονεκτήματα, για τον άνθρωπο η ομιλία γλωσσών αποτελεί κορυφαίο στοιχείο της νοημοσύνης του. Η γλώσσα είναι το υψηλότερο μέσον επικοινωνίας και μετάδοσης γνώσεων.
Απ’ αυτή την άποψη, το δώρο της εξαιρετικής φωνητικής λειτουργίας έχει δοθεί σ’ αυτό το δημιούργημα που κατ’ εξοχήν το χρειάζεται. Στα ζώα αυτό το δώρο θα ήταν άχρηστο.
Όταν οι έννοιες γίνονται ήχοι και οι ήχοι έννοιες
Από τη στιγμή που δημιουργούμε μια σκέψη[5] μέχρι η σκέψη να γίνει ομιλία, μεσολαβεί μισό δευτερόλεπτο και μετέχουν εκατομμύρια νευρώνες με τελικό αποδέκτη τον κινητικό φλοιό (την περιοχή του εγκεφαλικού φλοιού που ενεργοποιεί τις εκούσιες κινήσεις των μυών). Ο τελευταίος, σαν επιδέξιος οργανοπαίκτης μουσικού οργάνου με αμέτρητες χορδές, θα ενεργοποιήσει πολύπλοκες κινήσεις των μυών των φωνητικών οργάνων. Κάθε λέξη έχει τις δικές της συγχορδίες προσαρμοσμένες στη φωνητική κατάσταση και την ψυχολογική διάθεση του ομιλούντος. Εάν το στόμα έχει κάποια πληγή, οι κινήσεις των μυών θα προσαρμοστούν ώστε να αντισταθμισθεί η παραμόρφωση του ήχου˙ εάν ο ομιλητής είναι χαρούμενος, λυπημένος, θυμωμένος, ικανοποιημένος, βαριεστημένος, βιαστικός, επιθετικός, ο τόνος της φωνής θα προσαρμοστεί ανάλογα, δείχνοντας συγχρόνως την ένταση των συναισθημάτων που τον διακατέχουν καθώς και το εάν υπάρχει ειρωνεία, στοργή, αστεϊσμός κ.ο.κ.
Όμως, το άμεσο αποτέλεσμα της ομιλίας δεν είναι τίποτε από τα πιο πάνω˙ είναι απλώς μία πολύπλοκη ακολουθία δονήσεων του αέρα (πυκνωμάτων και αραιωμάτων), που φθάνει στα αυτιά του ακροατή αναμιγμένη με δονήσεις από ποικίλες άλλες πηγές ήχων του κοινωνικού και φυσικού περιβάλλοντος. Και ο εγκέφαλος μέσω του αυτιού μας καλείται να ξεχωρίσει, μέσα από ένα συνονθύλευμα ήχων, τι αντιπροσωπεύει ο κάθε ήχος και από που προέρχεται, και στη συνέχεια να απομονώσει τους ήχους που αντιπροσωπεύουν ομιλία[6] και να αναγνωρίσει τις λέξεις, τη σύνταξή τους, το εάν αποτελούν ερώτημα ή απάντηση ή απλώς διαπίστωση ή επιφώνημα κ.ο.κ.
Και γράφει ο διευθυντής του κέντρου γνωσιακής νευροεπιστήμης του MIT: «… Εσείς και εγώ ανήκουμε σε ένα είδος με την εκπληκτική ικανότητα να διαμορφώνουμε στο μυαλό των άλλων γεγονότα με εντυπωσιακή ακρίβεια… Αυτή η ικανότητα ονομάζεται γλώσσα. Κάνοντας απλώς θορύβους με το στόμα μας, μπορούμε να προκαλέσουμε τη δημιουργία νέων ιδεών στους άλλους. Αυτή η ικανότητα έρχεται τόσο φυσικά, που συχνά ξεχνούμε τι μεγάλο θαύμα είναι»[7].
Ναι, η γλώσσα είναι ένα μεγάλο θαύμα! Γι’ αυτό το μεγάλο θαύμα θα πούμε περισσότερα σε επόμενα άρθρα.
Βασ. Πετρουλέα
Δρ. Φυσικού, τ. δ/ντή ερευνών Ε.ΚΕ.Φ.Ε «Δημόκριτος»
από το περιοδικό Η Δράση μας,
τεύχ. Απριλίου 2018
[1] “Attempts To Teach Language to Primates” http://thebrain.mcgill.ca/flash/capsules/experience_bleu07.html
[2] Can any animals talk and use language like humans? By Shreya Dasgupta, 16 February 2015, http://www.bbc.com/earth/story/20150216-can-any-animals-talk-like-humans.
[3] Όλοι συμφωνούν ότι το σημαντικότερο όργανο στην άρθρωση των λέξεων είναι η γλώσσα. Δεν υπάρχει δε άλλο θηλαστικό που να χρησιμοποιεί τη γλώσσα του για την παραγωγή ήχων. Οι πίθηκοι χρησιμοποιούν τη γλώσσα μόνο για το φαγητό.
[4] “How many languages are there in the world?” S. R. Anderson, Linguistic Society of America, https://www.linguisticsociety.org/content/how-many-languages-are-there-world.
[5] Ο μηχανισμός δημιουργίας των σκέψεων αλλά και συνειδητοποίησης των εννοιών, αποτελεί μυστήριο που πρέπει να συνδέεται με ανώτερες πνευματικές λειτουργίες. Κύριες πάντως περιοχές του εγκεφαλικού φλοιού που σχετίζονται με την επεξεργασία της γλώσσας είναι, σύμφωνα με ένα απλό μοντέλο, η «ζώνη Wernicke», όπου γίνεται η αναγνώριση των λέξεων, και η «ζώνη Broka», όπου γίνεται ο προγραμματισμός της προφοράς και από όπου φεύγουν οι εντολές για τον κινητικό φλοιό. Οι δύο αυτές ζώνες συνδέονται με το ακουστικό και με το οπτικό σύστημα του ανθρώπου (όταν διαβάζουμε η παρακολουθούμε τις κινήσεις και εκφράσεις του ομιλητή).
[6] Το εντυπωσιακό είναι ότι ο εγκέφαλος θα αναγνωρίσει μια λέξη, ακόμη και όταν το ηχητικό αποτέλεσμα ποικίλει, όπως όταν αυτή εκφέρεται σε ήσυχο δωμάτιο ή σε θορυβώδη δημόσιο χώρο, ή όταν αποτελεί κραυγή ή ψίθυρο ή τραγούδι ή φωνή άνδρα ή γυναίκας ή μικρού παιδιού.
[7] . Steven Pinker, The Language Instinct: The New Science of Language and Mind, Penguin Science 1995.